CHEŁMŻA. Bazylika konkatedra Świętej Trójcy
ul. Tumska 2, Chełmża
Kościół Świętej Trójcy, który jest obecnie jednym z najstarszych obiektów ceglanych na terenie ziemi chełmińskiej, rozpoczęto 22 lipca 1251 roku. Jej inicjatorem był biskup chełmiński Heidenryk, który wydał dekret o utworzeniu katedry diecezji chełmińskiej. Na siedzibę biskupstwa wybrano położoną nad jeziorem wieś Łoza, przekształconą na niemiecką nazwę Culmensee, od której urobiono później polską Chełmżę. Przy katedrze zawiązano kapitułę opartą na regule św. Augustyna, zmienioną z czasem na krzyżacką, co umożliwiło jej inkorporację do Zakonu.
W 1260 roku budowa musiała być już na tyle zaawansowana, iż w kościele pochowano błogosławioną Judytę, a w 1263 krzyżackiego mistrza krajowego Helmericha von Rechenberg, poległego w bitwie pod Lubawą w czasie najazdu plemienia Natangów na ziemię chełmińską. W 1275 roku przeniesiono odprawianie mszy przed główny ołtarz, co świadczyć mogło o zakończeniu prac budowlanych w prezbiterium.
W drugiej połowie XIII wieku wznoszenie świątyni było przerywane częstymi napadami pogańskich plemion pruskich. W 1286 roku dzieła zniszczenia dokonał pożar. Po dość szybkim naprawieniu zniszczeń prezbiterium (około 1291 roku), przystąpiono do dalszej budowy korpusu nawowego. Prowadzona była ona za rządów biskupa Henryka Schenka w latach 1292 – 1301 oraz jego następcy Hermana, byłego spowiednika króla Czech Wacława II, któremu zapewne zawdzięczał nominację. Wiązało się to zapewne z planami politycznymi Wacława i miało antypolski wydźwięk polityczny. Dla odmiany w 1319 roku, w okresie sporu arcybiskupa ryskiego z zakonem krzyżackim, rządy w diecezji objął dominikanin Mikołaj, przeor krakowski, a następnie prowincjał polski i spowiednik papieża Jana XXII. Uwikłany w polityczne konflikty Mikołaj zapewne nie mógł zbyt mocno troszczyć się o budowę katedry.
Po krótkich rządach biskupa Mikołaja dalsze prace prowadzono od 1323 roku pod nadzorem biskupa Ottona, ale odstąpiono wówczas nieco od pierwotnego projektu. Być może wynikało to z długoletniej przerwy dzielącej obie fazy, lub ze względów natury ideowo – politycznej. Nowy korpus katedry realizowany był bowiem w formie neutralnej, miejscowej, nie wywołującej skojarzeń z patronatem zakonu krzyżackiego. Po śmierci Ottona w 1349 roku na skutek „czarnej śmierci”, jego następca biskup Jakub uzyskał w 1350 roku w trakcie pobytu na dworze papieskim w Awinionie zezwolenie na zaciągnięcie pożyczki na dalsze prace budowlane przy kościele. Ich zakończenie po uformowaniu zasadniczej gotyckiej bryły kościoła nastąpiło pod koniec XIV wieku.
Katedra mocno ucierpiała podczas najazdu wojsk polsko-litewskich w 1422 roku. Jej odbudowa przeciągała się tak długo, że padła nawet propozycja przeniesienia stolicy biskupiej do Chełmna. Projekt ten jednak upadł, a odbudowę katedry zakończono ostatecznie w 1692 roku, kiedy to ponad wieżą północną wzniesiono dodatkową kondygnację zwieńczoną barokowym hełmem. W 1821 roku katedrę w Chełmży zdegradowano do rangi kościoła parafialnego, a w 1982 roku podniesiono do rangi bazyliki mniejszej. W latach 1883-1884 przelicowano elewację południową, wymieniono maswerki okien i przemalowano gotyckie polichromie na sklepieniach. Pracę kontynuowano na początku XX wieku przekształcając portale wejściowe. Niestety w 1906 roku zastąpiono oryginalny gotycki portal zachodni neogotycką kruchtą. W 1950 roku wybuchł pożar, który zniszczył dachy, część sklepień nawy głównej, hełm wieży oraz belkę tęczową. Odbudowa w latach 1968–1971 roku przywróciła kościołowi dawny wygląd, choć zlikwidowano gotyckie ściany działowe tworzące długi chór kapitulny, poprzez odcięcie ramion transeptu.
Świątynię odwiedziło wielu polskich królów: Władysław Jagiełło, Kazimierz
Jagiellończyk, Zygmunt August, Zygmunt III Waza wraz z synem Władysławem IV oraz Jan III Sobieski, który podarował kościołowi zdobyty podczas odsieczy wiedeńskiej i zachowany do dzisiaj czaprak Kara Mustafy. Obecni w niej byli również prezydenci Stanisław Wojciechowski oraz Ignacy Mościcki. W 1966 roku kazanie w kościele wygłosił Prymas Polski kardynał Stefan Wyszyński. W południowym ołtarzu znajdujęsię wykonany w czarnym marmurze ołtarz błogosławionej Juty. W świątyni znajduje się też epitafium i obraz błogosławionego Stefana Wincentego Frelichowskiego.